Panjalu dan Upacara Nyangku: Februari 2016

Keur sabagéan urang Panjalu, mudik téh tilu kali sataun, nyaéta lebaran Idul Fitri, lebaran haji (Idul Qurban), jeung Nyangku. Saban taun, écésna poé Senén atawa Kemis dina minggu panungtung bulan Mulud, di Panjalu sok digelar upacara nyangku. Nepi ka kiwari, tradisi Nyangku tetep dipiara tur dilaksanakeun sacara kontinyu. Malah dina taun ayeuna, pangbagéa masarakat kana upacara nyangku leuwih undak batan saméméhna. Sakumaha antusias masarakat Panjalu kana nyangku jeung kumaha prak-prakprakanana nyangku téh?

SAMÉMÉH ngaguar nyangku, aya hadéna wawanohan heula jeung mobil élep anu ditulisan “BP”. Éta téh hartina mobil angkutan jurusan Bandung-Panjalu. Ruteu ti Bandung ka Panjalu sarua jeung mobil élep jurusan Tasik, Ciamis, Banjar, atawa Pangandaran. Tapi di wewengkon Pamoyanan (Kabupatén Tasikmalaya), mobil “BP” mah méngkol ka kénca, ngaliwatan Pagerageung, Pasantrén Suryalaya, tug nepi ka anjog ka terminal Panjalu. Lamun ngitungna ti tapelwates Kota Bandung beulah wétan (Cibiru), anggangna ka Panjalu téh kurang-leuwih 75 Km. Sacara administratif, ieu kota kacamatan anu katelah “kota ibun” téh perenahna di Kabupatén Ciamis. Ti puseur dayeuh Ciamis anggangna kurang-leuwih 35 Km.
Supir atawa kenék mobil “BP”, umumna geus silih pikawanoh jeung panumpangna, sakurang-kurangna wawuh munding. Sawatara ngaran supir “BP” geus jadi kacapangan urang Panjalu, saperti Mang Engkus, Mang Ja’i, Mang Kandi, Mang Entom, jsté. Teu anéh lamun anu mihapé surat, boh ti Panjalu ka Bandung atawa sabalikna, dijamin bakal nepi ka nu dituju. Mangkaning surat ti Bandung ka Panjalu mah sasarina dieusian duit. Paralun, duitna tacan kungsi aya kasus duit leungit alatan dipihapékeun ka supir “BP”.

Mobil “BP” sasarina sok ngetém di Stasion Hall. Sakalieun incah nyiar muatan, tara jauh ti pasar beusi Jatayu, Kebonsirih, atawa Jalan Bogor. Di Bandung mah mémang geus kakoncara pakasaban urang Panjalu téh kana unak-anik sabudeureun beusi. Sajabana di tilu wewengkon anu ditataan bieu, urang Panjalu ogé réa anu muka béngkél elas atawa konstruksi rangka beton di sawatara wewengkon kota Bandung. Usaha di Bandung, kalayan ninggalkeun kulawargana di lembur, tapi aya ogé anu dikerid sapiri umpi milu ngumbara di Bandung. Ku ayana kitu, dina sakalina mobil “BP” ngaliwat ka hareupeun béngkél elas sisi jalan, kenékna tara asa-asa ngagorowok, “Jalu! Jalu!” cenah. Maksudna mah nawaran bisi aya nu rék mulang ka Panjalu.
Dina poé Ahad (15/04/07), kenék “BP” nawaran muatanana diémbohan, “Jalu! Jalu! Nyangku! Nyangku!” Pikeun urang Panjalu mah tangtu langsung surti, kenék téh ngajak mulang ka Panjalu, sabab poé isukna (Senén) di Panjalu baris digelar upacara tradisi nyangku. Ari anu geus apal mah pasti ogé geus tatahar ti saméméhna. Barang “BP” ngajak mulang téh, kari kéclak baé naék. Palebah nu pohoeun, aya di antarana anu gura-giru beberesih sarta dangdan pikeun mulang ka Panjalu. Paling ogé samet poho, da ari teu apal kana nyangku mah rada pamohalan.

Poé Ahad harita, karéréaan urang Panjalu ngahajakeun mudik pikeun mapag acara nyangku. Sanajan réa anu maké kandaraan pribadi, tapi mobil “BP” teu weléh maréma tur medet ku muatan. Tara kapalang deuih sasangklengna ogé, aya aturan dina jok hareup dieusian ku limaan, kagenep supir. Puguh wé di jok barisan kadua jeung saterusna mah mani heurin usik, ceuk paribasana mani bangga rék hitut-hitut acan.

Sangkilang “BP” didedet, loba kénéh di antarana anu keukeuh teu kaangkut. Taya deui jalan iwal ti kudu papatungan ngaborong angkot atawa mobil naon baé nu daékeun dicarter ka Panjalu. Tanggal beureum dina kalénder onaman moal bisa ngaliburkeun pagawéan urang Panjalu. Tapi ku acara nyangku, jongko-jongko di pasar beusi Jatayu, Jalan Bogor, atawa Kebonsirih ngadadak loba anu narutup. Mangkaning nyorang lalampahan ti mapag nyangku kamari mah kudu siap rada nyeri awak. Pangna kitu, ti Suryalaya ka Panjalu jalanna ruksak, réa lobang, matak tingsariak palebah netek di tanjakan Pari. Geus lila henteu dioméan, semu anu diantep. Padahal ti Pamoyanan ka Suryalaya mah dihotmik. Na atuh, ari ti Suryalaya ka Panjalu mani pikahariwangeun pisan. Ungtungna anu rék ngadon jiarah atawa piknik ka Situ Léngkong tara nepi ka pugag. “Kudu buru-buru dioméan jalan téh, dihotmik sakalian!” kitu kutuk-gendengna salahsahiji panumpang “BP”.
Mobil “BP” anjog ka terminal Panjalu. Panumpang tarurun sawaréh. Sésana henteu milu turun, lantaran rék turun di lemburna anu kaliwatan ku “BP”. Ari “BP” mémang tara langsung ngetém di Panjalu, sok dituluykeun nepi ka Cikolé (réréana supir “BP” urang Cikolé). Antara Panjalu-Cikolé, bakal ngaliwatan lembur Sriwinangun, Simpar, Citengah, Bahara, Hujungtiwu, jsté.

Mangsa nyanghareupan wanci magrib poé Ahad, di Alun-alun Panjalu kawilang haneuteun da puguh geus sababaraha poé digelar pasar malem dina raraga mapag poé nyangku. Alun-alun téh diriung ku terminal, pasar, masjid Agung, kantor kacamatan, jeung wangunan SD (Sekolah Dasar). Ari pasar Panjalu mah mémang bukana tara nepi ka peuting. Sanajan mangsana poé pasar (Salasa jeung Saptu), keukeuh baé wanci pabuburit ogé sakur tukang dagang geus pépérén. Jadi, tara aya pasar anu buka tipeuting. Ku kituna, dina wanci sareureuh budak ogé, sasarina mah puseur dayeuh Panjalu geus mimiti simpé. Teu anéh ku digelarna pasar malem di Alun-alun, dianggap hiji peristiwa anu bakal kaduhung lamun tinggaleun lalajo.

Nyedek ka wanci sareureuh kolot, di juru beulah wétan Alun-alun, katingali aya nu ngagimbung. Mana horéng keur ngalalajoanan atraksi ulin seuneu. Silih gebug ku ruhak nepi ka maén bal seuneu, kalayan dipirig ku kendang penca. Nu lalajo ogé bangun taya kasieun, anteng lalajo bari sarurak, hayang pahareup-hareup. Sakalieun aya bal seuneu nyasab, mani paheula-heula hayang najong. Bérés ulin seuneu, ditumbu ku pintonan penca silat ti kampung Simpar kénéh.

Aya kalana bal seuseu téh mangpeng ka lebah anu lalajo. Anéhna, sanajan nu lalajo kakeunaan ku bal seuneu, tapi henteu panaseun. Antukna saban aya bal anu nyasab téh, nu lalajo kalah surak bari paheula-heula hayang najong. Tapi anu katingalina paur ogé tetep aya, utamana kaum wanoja. Sanajan seuneu ngabebela, sakapeung ngaléntab nu lalajo, tapi alhamdulillah pintonan debus bisa lumangsung kalayan lungsur-langsar. Hartina, salamet anu debus, salamet anu dipangdebuskeun. Nu lalajo henteu ingkah nepi ka acara réngsé. Malah panata acara kapaksa kudu hahampuraan ku alesan waktu, lantaran nu lalajo teu daék bubar sanajan pintonan geus dipungkas.

Di Pasucian Bumi Alit, anu perenahna henteu pati jauh ti Alun-alun Panjalu, geus ngagimbung jelema. Di éta wangunan tempat nyimpen pusaka Panjalu, mani pagelek-gelek ti lebah lawang mula. Rempeg caralik bari ngadu'a ka Nu Maha Kawasa, kalayan diluluguan ku para ustad, kiai, jeung sesepuh Panjalu. Di Bumi Alit ogé digelar gemyungan Yayasan Borosngora, anu sawatara waktu kaliwat digelar di Aula Unpad, dina acara miéling poé basa indung (21/02)

Bumi Alit mangrupa hiji wangunan anu husus dijieun tempat ngarawatan pusaka Panjalu, saperti pedang, cis, kujang, keris komando, keris titinggal para Bupati Panjalu, pancaworo, bangréng, jsté. Anu pangkokancarana nyaéta pedang titinggal Prabu Borosngora. Nurutkeun carita anu sumebar di Panjalu, éta pedang téh pamasihan Sayyid Ali, basa Borosngora neuleuman agama Islam di Mekah. Dina maleman nyangku, Bumi Alit kaimpungan jalma loba, boh urang Panjalu atawa nu ngahaja datang ti luareun Panjalu.

Pupuhu panitia nyangku, Drs. H. Ucé Karna Suganda, dina biantarana, ngawawadianan sangkan masarakat henteu tijalikeuh kana kamusrikan. Pangna kitu, aya di antarana masarakat anu percaya yén cai tilas ngumbah pusaka téh ngandung maunat. Lantaran dianggap mibanda kasiat, masih kénéh aya anus sok ngahajakeun sibeungeut, malah nguyup éta cai. Tradisi Nyangku téh mémang mangrupa pangéling-éling perjoangan Sanghyang Prabu Borosngora, minangka raja Panjalu nu munggaran ngagem tur nyebarkeun agama Islam. Nurutkeun carita anu sumebar di Panjalu, Borosngora kungsi guguru ka Sayyid Ali di Mekah, sarta satuluyna Borosngora diistrénan jadi raja Panjalu ngaganti lanceukna, Prabu Lembu Sampulur II. Dina ngatik nagri ngolah nagara, Borosngora teu hilap ngalaksanakeun syi'ar Islam. Demi anu dimaksud pusaka Panjalu téh taya lian barang-barang titinggal Borosngora, anu di antarana pamasihan ti Sayyid Ali, saperti pedang, cis, raksukan haji, jsté.
Demi barang pusaka titinggal Borosngora, dikumbah saban taun dina hiji upacara anu disebut Nyangku. Nurutkeun RH. Atong Tjakradinata, "nyangku" téh asal kecapna tina basa Arab "yanko", anu hartina meresihan. Atong Tjakradinata, salahsahiji sesepuh anu jadi nara sumber ngeunaan sajarah Panjalu. Malah nilik kana runtuyan kulawargana, Atong mangrupa turunan ka-14 Prabu Borosngora. Runtuyan sacara singgetna nyaéta: Prabu Boros Ngora - Prabu Hariang Kancana (makamna di Nusa Gedé) – Prabu Hariang Kuluk Kunang Téko (makamna di Cilanglung) – Prabu Hariang Kanjut Kadali Kancana (makamna di Sareupeun) - Prabu Hariang Kada Cayut Martabaya (makamna di Hujungwinangun) – Sembah Dalem Aria Sacanata – Sembah Dalem Wira Dipa (makamna di Maparah) – Sembah Dalem Cakranagara I (makamna di Cinagara) - Sembah Dalem Cakranagara II (makamna di Puspaligar) - Sembah Dalem Cakranagara III (makamna di Nusagedé) – Demang RH. Prajadinata (makamna di Mekah) – RH. Muh. Nur Tcakrapradja – RH. Nur Rohman Galim Tjakradinata – RH. Atong Tjakradinata.

Mangan karana halal, Paké karana suci, Ucap lampah sabeneré. Kitu unina palsafah Prabu Borosngora anu nepi ka kiwari kekecapanana dimumulé geusan cecepengan urang Panjalu dina nyorang kahirupan. “Lamun urang Panjalu hayang suksés hirup di dunya jeung ahérat, kudu bisa ngajalankeun pituah Prabu Borosngora…” ceuk Ikin Susanto, sekertaris Yayasan Borosngora. Sajabana ti éta, Ikin ogé ngécéskeun yén Panjalu téh singgetan tina “Papagon Agama Nagara Jadikeun Amalan Lahir batin Ulah salah”. Demi agama anu dimaksud, taya lian Islam. Malah digelarna upacara nyangku ogé dina momen Mulud Nabi Muhammad SAW. Hiji bukti, yén urang Panjalu kalintang micinta Rosululloh SAW., sakaligus henteu mopohokeun tokoh lokal (Prabu Borosngora) anu dianggap gedé jasana nyebarkeun agama Islam ka Panjalu.

Nurutkeun RH. Atong Cakradinata, Borosngora téh putra Raja Cakra Déwa ti praméswari Sari Kidang Pananjung. Borosngora mangrupa putra kadua ti genep sadulur. Lanceukna katelah Prabu Lembu Sampulur II, ari adi-adinya nyaéta Panji Barani, Mamprang Kancana Artaswayang, Ratu Pundut Agung, jeung Anggarunting. Urang Panjalu sorangan, masih aya anu tacan apal kana lalakon dulur-dulurna Borosngora. Padahal lamun dicukcruk mah kawasna bakal sarua matak katajina jeung lalakon Borosngora, saperti Ratu Pundut Agung anu ditikah ku Prabu Siliwangi.

Anu leuwih dipikawanoh mah mémang Borosngora, tangtungan putra raja nu hanaang ku élmu, halabhab ku pangabisa. Ku ayana kitu, kacaritakeun Borosngora apruk-aprukan nyukcruk pangaweruh. Malah kungsi salah léngkah, nyaéta ngalap élmu kadugalan ti Ujungkulon. Satuluyna Borosngora kénging bebendon ti ramana, sabab turunan Panjalu dipahing ngalap élmu kadugalan, luyu sareng ajaran luluhurna, Ratu Permana Déwi, anu kakoncara ngagem élmuning karahayuan. Malah ngaran karajaan ogé apan asalna mah Soko Galuh. Diganti jadi Panjalu, taya lian pikeun ngajénan Ratu Permana Déwi anu kawilang dipicinta ku rahayat (Panjalu hartosna istri).

anu geus dicangking ku Borosngora, henteu asa-asa langsung dipiceun. Lajeng Borosngora maluruh élmu sajati anu baris mangpaat pikeun rahayat Panjalu. Borosngora dibekelan gayung bungbas ku ramana, gayung anu barolong handapna. Éta gayung téh kudu dieusian ku cai, kalayan caina ulah nepi ka bocor. Saliwatan mah tangtu baé asa pamohalan. Kilang kitu, Prabu Borosngora henteu wantun baha, ngalalana maluruh élmu sajati, tug dugi ka anjog ka Mekah, nepungan Sayyid Ali. Tangtos baé Sayyid Ali ngaping Prabu Borosngora sangkan ngagem agama Islam, sarta ngawiridkeun élmuning Islam. Basa Borosngora parantos diwidian mulang deui ka Panjalu, Sayyid Ali maparin sawatara pusaka, saperti pedang, cis, jsté. Teu hilap, Sayyid Ali ngawadahan cai zamzam kana gayung anu barolong handapna téa. Tétéla, ahéng pisan, cai zamzam henteu bocor, tug ahirna mah tiasa kacandak ka Panjalu.

Barang Prabu Borosngora dugi ka bali geusan ngajadi, Panjalu, lajeng cai zamzam dibahékeun ka legok Jambu. Cai sagayung dadak sakala jadi ngagulidag minuhan legok jambu. Jelegedeg jadi hiji situ. Gayung bungbas dibalangkeun ka lebah Gunung Sawal, janggélék jadi tangkal paku sorok. Ari caina anu nyarakclakanna dadak sakala robah jadi kulah di sabudeureun gunung Syawal. Kitu nurutkeun carita anu sumebar di masarakat Panjalu.

Borosngora dijenengkeun jadi papayung agung karajaan Panjalu, ngagentos rakana, Prabu Lembu Sampulur II. Puseur karajaan anu saméméhna di Dayeuh Luhur, dipindahkeun ka Nusa Gedé, pulo anu dilingkung ku Situ Léngkong. Borosngora ngawitan syi’ar Islam, kalayan kénging pangbagéa ti sakumna rahayat Panjalu. Borosngora kagungan dua urang putra, Prabu Hariang Kancana sareng Prabu Hariang Kuning. Salajengna Borosngora ngumbara ka Jampang, kalayan tahta karajaan Panjalu dilungsurkeun ka Hariang Kuning.

Dina naskah “Babad Panjalu”, mangrupa koléksi C.M. Pleyte, anu kiwari aya di perpustakaan nasional RI, kodena PLT. 24, dina peti 121, ngaguar lalakon karajaan Panjalu ti mimiti Borosngora ngalungsurkeun tahta karajaan Panjalu ka Hariang Kuning (dina éta babad, disebutna “bupati”). Satuluyna kacaritakeun kungsi aya pacogrégan antara Hariang Kuning jeung Hariang Kancana. Nilik kaayaan sarupa kitu, Borosngora ngutus Radén Kampuh Jaya pikeun ngaréngsékeun pasualan antara dua putrana. Ku ayana komara Radén Kampuh Jaya, Hariang Kuning jeung Hariang Kancana bisa léah haténa tur silih hampura. Satuluyna Hariang Kancana diistrénan nyangking kalungguhan minangka raja Panjalu. Kitu nurutkeun “Babad Panjalu”, minangka lalakon anu ditulis dina winangun sastra dangding, diwengku ku asmarandana, sinom, kinanti, pangkur, durma, dangdanggula, mijil, magatru, jeung pucung. Hartina, tina 17 rupa pupuh, anu dipakéna ukur salapan.

Basa Hariang Kancana pupus, layonna dikurebkeun di Nusagedé, pulo di tengah Situ Léngkong. Aya ogé anu mibanda pamadegan, yén anu dikurebkeun di Nusagedé téh Wastu Kancana, rayina Déwi Citraresmi Diah Pitaloka, putra Maha Raja ti Déwi Laralisning. Malah KH. Abdurahman Wahid mah béda deui pamadeganna téh. Numutkeun Gusdur, anu dikurebkeun di Nusagedé téh Kiai Panjalu atawa Sayyit Ali Bin Muhammad Bin Umar anu jumeneng dina mangsa karajaan Prabu Siliwangi maréntah di Padjadjaran. Kilang kitu, sabagéan urang Panjalu mah tetep ngarasa yakin yén lalakon Prabu Borosngora katut para putrana, lain saukur carita rékaan. Borosngora kungsi jumeneng, sarta anjeunna anu munggaran nyebarkeun agama Islam di tatar Panjalu. Nya dina acara nyangku, banda pusaka titinggal Borosngora dikumbah di Alun-alun Panjalu, kalayan disaksian ku rébuan masarakat Panjalu, ditambah ku masarakat ti luareun Panjalu anu panasaran hayang nyaksian pusaka Panjalu
Lamun rék ngayakeun babandingan ngeunaan lalakon karajaan Panjalu, aya hadéna maca “Babad Panjalu”, karya R. Demang Pradjadinata, putra Dalem Cakranagara III (saliananna dikoléksi CM. Pleyte, kiwari aya di Perpustakaan Nasional RI, kodena PLT. 24, dina peti 121), “Serat Carios Babad Situ Panjalu” karya R. Nitipradja (salinanna dikoléksi ku Keluarga Wargi Panjalu), “Sejarah Maung Bandung”, “Sanghyng Boros Ngora”, “Sejarah Galuh Ciamis” karya H. Djadja Sukardja (bukuna sumebar di Ciamis), “Sejarah Panjalu” karya R. Haris Riswandi (sumebar di Panjalu), “Ajian Sepanjang Masa” (Juara III Lomba Menulis Cerita Rakyat Jabar, didokuméntasikeun ku Yayasan Jendéla Seni Bandung), “Mustika Lana” (Carita Nyambung di Majalah Seni Budaya No. 157 nepi ka 177).

Dina poéan nyangku, anu macét téh lain kandaraan, tapi jalma. Ti suklakna, ti siklukna, awéwé, lalaki, kolot, budak, pada ngajugjug ka Panjalu. Puguh deui ari urang Panjalu pituin mah, dalah anu keur ngumbara di kota ogé nyelang heula mulang ka bali geusan ngajadi. Panjalu, dina poé Senén (16/04), ngadadak heurin usik, pagilinggisik di Pasucian Bumi Alit, ngabrul minuhan Alun-alun, jeung pada ngadongdon ka Situ Léngkong. Acara nyangku diluuhan ku para inohong, mojang-jajaka Jabar, katut artis nasional, saperti Engkon Komara (Bupati Ciamis), H. A. Syaféi (Ketua PB. Paguyuban Pasundan), Prof. Dr. Himéndra Wangsahadibrata (manten Réktor Unpad), Ir. Enang Supena, Dédé Yusuf, Édiés Adélia, jsté.

Ti rebun-rebun kénéh panitia geus tatahar pikeun ngayakeun prosési ngamandian pusaka Panjalu. Sababaraha urang maké raksukan adat Sunda, kalayan mibanda pancén pikeun mangku pusaka, jeung anu tugasna mayungan. Aya ogé nu maké raksukan jawara, kalayan pancénna ngaping rombongan. Sajabana pusaka anu dirawatan di Bumi Alit, aya di antara masarakat Panjalu anu nitip peperenian karuhunna pikeun milu dikumbah. Bring, rombongan ngahayakeun hélaran ti Bumi Alit muru ka Situ Léngkong, anu anggangna kurang-leuwih 500 M. Anjog ka Situ Léngkong, rombongan naék motor but, meuntas ka Nusagedé, dina raraga ngadu’a babarengam. Sanggeus réngsé ngadu’a, rombongan meuntas deui ka darat, tur saterusna muru ka Alun-alun. Rébuan masarakat geus ngagimbung di Alun-alun, ngabagéakeun rombongan pamangku pusaka. Sakur pusaka anu rék dikumbah, dibawa heula kana panggung pikeun dibuka buntelanana. Katingali anu mukaan buntelan pusaka téh antarana Atong Tjakradinata.

Salajengna pusaka Panjalu dibawa ka hiji ranggon anu geus ditataharkeun pikeun tempat ngamandian pusaka. Éta ranggon diperenahkeun di satengahing Alun-alun. Ku kituna, anu ngagimbung téh bisa ningali kalayan atra prak-prakanana ngamandian pusaka. Cai anu dipaké ngamandian barang pusaka téh diwengku ku salapan sumber cai, antarana ti Karantenan, Gunung Bitung, Citatah, Kubang Kelong, Cibatu Agung, Giyut Tengger, Cipanjalu, Cipanuusan, jeung Situ Léngkong.

Sumber http://www.sundanews.com/

Panjalu dan Upacara Nyangku

Acara Nyangku di Alun-alun

Selasa, 16 Februari 2016

Nyukcruk Tradisi Nyangku di Panjalu (Basa Sunda)

Senin, 15 Februari 2016

Lagu Mars Panjalu

Juru Pelihara Ma Iyam Panjalu